Gepasseerd op het governanceveld

Ondermaatse prestaties op de grasmat, een spending spree bij de aankoop van spelers en belangenverstrengeling bij de technisch directeur. Waarom grepen de commissarissen van AFC Ajax nv niet eerder in? 

‘Als Ajax thuis speelt, ga ik naar elke wedstrijd. Af en toe ga ik ook mee als ze uit spelen, als mijn baan dat toelaat.’ Dat vertelde Annette Mosman – in het dagelijks leven ceo van pensioenuitvoerder APG – eind vorig jaar in het blad Management Scope over haar commissariaat bij de Amsterdamse voetbalclub. Het interview vond plaats op de dag van de wedstrijd tussen Ajax en Liverpool, die moest bepalen welke club zou doorgaan in de Champions League. Ajax verloor het duel uiteindelijk met 0-3.

Het aanmoedigen van de club in het stadion is trouwens iets heel anders dan haar rol in de bestuurskamer van AFC Ajax NV, benadrukte Mosman in het gesprek: ‘Voor mij komen bij Ajax twee dingen samen: mijn passie voor sport én voor bestuur en toezicht. Je moet die twee dingen wel goed uit elkaar houden. Ik vind het prachtig om het spel op het veld te zien, de liederen van supporters te horen en hun trots op de club te ervaren. Maar als commissaris speel je een andere rol: dan gaat het om toezicht houden op een beursgenoteerd bedrijf, een wereldmerk, waar het net als bij andere bedrijven draait om langetermijnwaardecreatie en continuïteit.’

Rode kaart

Ten tijde van het interview was Ajax veelvuldig in het nieuws vanwege de affaire rond Marc Overmars, die als directeur Voetbalzaken de club moest verlaten wegens seksueel grensoverschrijdend gedrag. Inmiddels heeft de raad van commissarissen nog veel grotere zorgen. En dat wordt niet alleen veroorzaakt door het slechte voetbal dat Ajax laat zien. De club presteert niet alleen dramatisch op de grasmat, maar ook in het governanceveld. Zo moest de opvolger van Overmars als technisch directeur – de Duitse Sven Mislintat - al na vier maanden per direct ontslagen worden vanwege mogelijke belangenverstrengeling bij spelerstransfers. Hij kreeg een rode kaart omdat hij bleek te onderhandelen met een spelersmakelaarskantoor dat aandelen heeft in een bedrijf waarvan hij zelf ook aandeelhouder is.

Was er sprake van buitenspel?

De zaak wordt nu onderzocht door accountantsorganisatie KPMG. Dat is toch een beetje alsof de VAR pas ná de wedstrijd gaat kijken of er sprake was van buitenspel en een doelpunt alsnog moet worden afgekeurd. Dat onderzoek had natuurlijk al vóór de benoeming van Mislintat moeten plaatsvinden, of serieus genomen moeten worden: de screening had het compliance- en integriteitsrisico door het  aandeelhouderschap van Mislintat én het mitigeren daarvan op de agenda moeten zetten. Kan het zijn dat de rvc na het traumatische verlies van Overmars zó graag de positie van technisch directeur weer vervuld wilde zien dat er te weinig toezicht is geweest op elementaire governancebeginselen bij het benoemingsproces?  

Rolzuiverheid

In de vier maanden van zijn aanstelling kocht Mislintat meer dan een elftal aan nieuwe spelers, voor in totaal meer dan 115 miljoen euro. En niet eens de spelers die bovenaan het verlanglijstje van de trainer van Ajax stonden. Een bedrag van 115 miljoen euro! Alsof je een voetbalbeker leeggooit! Had de rvc daar niet paal en perk aan moeten stellen? Waarom greep de raad van commissarissen niet in? Pier Eringa, de (na een halfjaar alweer ex-)president-commissaris van Ajax, wees in een interview voor Het Financieele Dagblad, daags voor zijn vertrek, op het belang van rolzuiverheid: ‘Je merkt dat in beeld en beleving nu te snel wordt gekeken naar de rvc, die verantwoordelijk zou zijn voor alles. De governance werkt zo dat de sportieve prestaties bij de technisch directeur en de trainer liggen. De rvc houdt toezicht op de directie. Dat is geen licht klusje, maar ik hecht aan rolzuiverheid. Daar ben ik vrij principieel in. Dus wij hebben een belangrijke taak, maar wij zijn niet als eerste aanspreekbaar op beleid. Onze taak is wel dat er een goede directie zit.’

Weinig kritisch bij aankoop spelers

De rvc toetst volgens Eringa alleen de interne processen rondom de investeringsbeslissingen, de voetbalinhoudelijke toets ligt bij de trainer en de technische staf. Dat laatste snappen we, maar dat eerste had toch voer voor steviger discussie moeten zijn dan de enkele vragen die de rvc er volgens Eringa over heeft gesteld. Het lijkt bovendien een beetje te makkelijk om je voor alle zaken waar het gaat knellen te verschuilen achter rolzuiverheid. Ajax zit in een diepe crisis en in crisistijd gaan commissarissen doorgaans juist dichter op de directie en de operatie zitten. Kan het niet zijn dat de rvc zó graag wilde dat het Ajax-team weer ging presteren als de godenzonen van weleer, dat een kritische houding ten aanzien van het investeren in nieuwe spelers aan de zijlijn kwam te staan?

Vijfde colonne

De fans maakten hun ongenoegen over de slechte prestaties van hun club kenbaar door vuurwerk op het veld te gooien en de Arena te bestormen. Uiteindelijk moest Eringa opstappen als president-commissaris, hoewel hij zelf vlak daarvoor nog had aangegeven te willen aanblijven, vanwege de ‘bestuurlijke rust en continuïteit’. Na zijn exit blikte Eringa terug in de NRC. Daarin sprak hij van een vijfde colonne die bij Ajax de dienst zou uitmaken: een informele macht die onzichtbaar aan de touwtjes trekt en de formele governancestructuur ondermijnt. De vereniging Ajax heeft 700 leden en een bestuursraad, maar de club heeft ook te maken met druk van supporters en de media. Eringa vroeg zich in de NRC dan ook af wie het eigenlijk voor het zeggen heeft bij Ajax. Volgens hem is dat níet de rvc en is de directie ook ‘onvoldoende in positie’.

(Club)liefde maakt blind

Bij voetbalclubs staat professionele governance tegenover de enorme emotionele betrokkenheid van beleggers (Ajax is een emotieaandeel), fans en ook de bestuurders zelf. Die (club)liefde maakt soms blind. Zo vinden ex-voetballers onder de bestuurders en commissarissen het soms moeilijk om emotie en rationele besluitvorming te scheiden, bijvoorbeeld bij de aankoop of verkoop van spelers. Bovendien kunnen boze supporters via de vereniging invloed uitoefenen op beslissingen van directie en rvc die volgens hen het hart van de club en de prestaties op het veld raken. Dat gaat verder dan alleen de aankoop of verkoop van spelers. Ook bijvoorbeeld het voorstel om de voorheen onbezoldigde commissarissen van Ajax te gaan belonen, stuitte op grote weerstand. De bestuursraad trad zelfs af en de voorgestelde honorering moest naar beneden worden bijgesteld. De clubliefde kan ook maar al te snel omslaan in vijandschap of zelfs bedreigingen. Zo liet Mosman weten niet bij Op1 aanwezig te kunnen zijn vanwege haar persoonlijke veiligheid.

Foute passes

Maar ook in de formele governance zijn er faux-passes. Zo daalde Jan van Halst tijdelijk af uit de rvc van Ajax om interim-algemeen directeur te worden. Ter overbrugging van het aantreden van Alex Kroes, die de club permanent moet gaan leiden, maar nog op de reservebank zit vanwege een concurrentiebeding van zijn vorige werkgever AZ. Van Halst heeft inmiddels bekendgemaakt na de komst van Kroes niet meer te zullen terugkeren in de rvc en terecht: na het vervullen van de bestuurlijke rol zou hij immers niet meer onafhankelijk toezicht kunnen houden op het beleid dat hij als bestuurder heeft  gevoerd.

Drie governance-spitsen

Na het vertrek van Einga en Van Halst heeft de bezetting van de rvc van Ajax dringend versterking nodig. De club wil nu maar liefst drie spitsen opstellen, om de crisis te lijf te gaan. Als opvolger van Eringa is Michael van Praag voorgedragen als nieuwe president-commissaris. Van Praag was veertien jaar lang voorzitter van Ajax en zes jaar voorzitter van de raad van commissarissen. Ook oud-KLM-topman Leo van Wijk vervulde de rol van president-commissaris al eerder. Hij is nu voorgedragen als ‘gewoon’ commissaris. In november stemmen de aandeelhouders over hun benoeming. Het is eigenlijk een dubbel ‘Jan Hommetje’: ervaren crisiscommissarissen op leeftijd laten terugkeren om hun club te redden. We vragen ons wel af: hebben de zittende commissarissen nog wel iets in te brengen, nu zulk zwaar geschut wordt ingebracht? Maar liefst twéé oud-rvc voorzitters in de raad, wie durft er dan nog zijn of haar mond open te doen?

Roepen vanaf de zijlijn

En dan krijgt de rvc ook nog eens een extern adviseur: Louis van Gaal, die zelf ooit trainer en technisch directeur van Ajax was. Die constructie lijkt te vragen om problemen. Het is als bij het Engelse koningshuis na Megxit: you’re in or you're out, er is geen middenweg. In voetbaltermen: roepen vanaf de zijlijn is iets voor de trainer, niet voor de rvc. Van Gaal wordt een soort macht achter de troon: hij kan de besluitvorming beïnvloeden zonder formele verantwoordelijkheid te dragen of transparantie over zijn inbreng. Verantwoording en transparantie: dat zijn nou net de kernbegrippen van goede governance. En bovendien: Van Gaal weet alles van voetbal, maar hij heeft geen ervaring met het leiden van een beursgenoteerde organisatie. We gaan de prestaties bij Ajax dan ook nauwgezet volgen, de komende maanden: zowel op het voetbal- als het governanceveld.