‘Idealiter zit er permanent een psycholoog in de raad van commissarissen’

‘Wat moet je met een psycholoog als je niet gek bent?’ Sociaal psycholoog en universiteitshoogleraar Naomi Ellemers, sinds een jaar commissaris bij PwC, stelt de vraag om een misverstand over haar vakgebied te illustreren. In gesprek met Lynn Bui, director en adviseur organizational transformation bij PwC, vertelt Ellemers over de beperkingen van het gezonde verstand, psychologen bij DNB en de gebrekkige aansluiting tussen de academische wereld en het bedrijfsleven.

Psycholoog

Naomi Ellemers noemt het dapper van PwC om haar een jaar geleden op te nemen in de raad van commissarissen. ‘Buiten de wetenschap houdt men er vaak een beperkt beeld op na van mijn werkveld. Terwijl gedragswetenschap veel kan betekenen voor het functioneren van organisaties.’

 ‘Cultuur en gedrag,’ reageert Lynn Bui, ‘staan bij PwC en veel andere bedrijven juist prominent op de agenda. Zo heeft gedragsethiek sinds de crisis ruimschoots de aandacht van toezichthouders in de financiële sector. Wat schort er dan nog aan?’ ‘Het blijft in bestuurskamers vaak beperkt tot het reflecteren op eigen gedrag,’ zegt Ellemers, ‘vanuit een groot geloof in het gezonde verstand. Maar in psychologisch laboratoriumonderzoek zien we dat we onszelf niet volledig kunnen begrijpen door er hardop over na te denken. Met introspectie alleen kom je er niet. Hersenactiviteit, hartslag, bloeddruk en hormoonhuishouding maken typische wisselingen door wanneer mensen aan besluitvorming werken onder bijvoorbeeld gespannen of juist ontspannen omstandigheden. Die onderlaag van lichamelijke activiteit heeft sterke invloed op het gedrag. Daar zijn we ons niet altijd van bewust.’

Erkennen van onze feilbaarheid

Mensen zijn niet in staat om volledig objectief een oordeel te vellen, vertelt Ellemers. We hebben een beeld en vinden de informatie erbij die dat bevestigt. Emoties spelen een grotere rol bij besluitvorming dan veel mensen denken. ‘En dat schakel je echt niet uit met meer professionaliteit. Het erkennen van onze feilbaarheid is een belangrijke stap, en vaak een lastige.’

Is voor de rationele mens dan alle hoop verloren? Ellemers: ‘Nee, want ons irrationele gedrag is wel voorspelbaar. We weten welke omstandigheden bepaalde emoties veroorzaken en hoe dat de besluitvorming beïnvloedt. Simpel voorbeeld: ben je gehaast en moe? Dan ben je niet goed in staat informatie te verwerken. Als je dat weet, kun je zorgen voor correcties, door bijvoorbeeld op dat moment geen belangrijke beslissingen te nemen.’

Aanwijzingen voor effectief gedrag

Bui vertelt over de boardevaluaties die zij heeft begeleid. Zij vraagt boardleden hun individuele gedrag te benoemen als bijdrage aan de groep. ‘Ik heb veel boards gezien waar zulke reflecties tot een zinvolle dialoog leiden. Men is zich bewust van het belang ervan, al vindt men het ook ongemakkelijk om over eigen gedrag te spreken.’

Ellemers: ‘Daarom zit er in de ideale situatie permanent een psycholoog in de raad. Die zal vaker vragen stellen over gedrag. Dan went men eraan en gaat men misschien ook anders kijken naar zichzelf en anderen.’

Ellemers wijst op de toetsing van de rvc-samenstelling door de Autoriteit Financiële Markten: ‘Het collectief houdt toezicht maar de leden vullen elkaar aan met hun verschillen in kennis en ervaring. Zo komt mijn expertise goed van pas in de subcommissie publiek belang en de selectie- & benoemingscommissie.’ ’Een psycholoog kan vanuit een wetenschappelijke achtergrond ervaringen duiden en aanwijzingen geven voor effectief gedrag, ook in het aansturen van personeel. Dat gaat verder dan wat iedereen met gezond verstand kan bedenken. Ieder zijn vak. Je moet mij ook niet als eerste de jaarrekening laten controleren.’

Dominante leider

Gevraagd naar een ander voorbeeld van psychologie in organisaties, vertelt Ellemers over menstypen en omstandigheden die beïnvloeden of iemand vanuit optimisme of angst een beslissing neemt – de zogenoemde promotie- of preventiefocus. ‘Voor een gezond functioneren heb je beide perspectieven nodig. Een raad van commissarissen – die door haar taakstelling al snel een preventiefocus heeft –moet begrijpen dat de raad van bestuur vaak werkt vanuit een promotiefocus. Anders staan we met z’n allen op de rem. Maar andersom geldt het ook: leidinggevenden die met grote stappen voorwaarts willen, kunnen veel hebben aan zogenaamde zeurkousen. Vraag ze vooral om gaten in de plannen te schieten, voor de juiste balans. In de praktijk is de groepsdynamiek vaak niet ideaal omdat één perspectief overheerst, bijvoorbeeld omdat iedereen mee gaat met een dominante leider.’

Ellemers haalt de werkwijze van De Nederlandsche Bank (DNB) aan met het expertisecentrum voor gedrag en cultuur, waarin onder meer psychologen actief zijn. ‘Zij kijken hoe de top van financiële instellingen functioneert, ze observeren en interviewen bestuurders en medewerkers. Hun inzichten worden gebruikt om bestuurders aan te spreken op gedrag en de mogelijke risico’s ervan te beperken. Je kunt bijvoorbeeld toetsen of er voldoende ruimte is voor kritische reacties, voordat belangrijke besluiten genomen worden.’

In 2013 publiceerde Vrij Nederland een artikel over de psychologen bij DNB. Ellemers: ‘De titel was “De bankier en zijn gedragsprobleem”. Op de voorpagina een illustratie van een directeur die bij de therapeut op een divan ligt. Weer dat clichébeeld. Maar goed, die psychologen worden inmiddels wel benaderd door Wall Street en de Europese Centrale Bank in Frankfurt om daar te vertellen wat zij doen. De waardering voor hun werk neemt toe.’

Voorwaarden voor succes

Bui: ‘In een eerder interview wijst u al op het belang van vers bloed, maar zegt u ook dat het geen zin heeft om nieuwe mensen binnen te halen zonder de juiste omstandigheden te creëren. Hoe was uw ervaring als “vreemde eend” in de raad van commissarissen van PwC?’ Ellemers: ‘Ik merk dat er onder deze bestuurders veel erkenning en herkenning is als ik zaken benoem. Dat is misschien ook niet gek bij een dienstverlenende organisatie waar mensen de belangrijkste asset zijn. Ook is het essentieel dat de voorzitter zorgt dat iedereen aan bod komt, inclusief de vreemde eend.’

Nu het over voorwaarden gaat om psychologen te laten landen in rvc’s, verwijst Bui naar een uitspraak van de voorzitter van de Monitoringcommissie Corporate Governance Code, Jaap van Manen. In gesprek met Executive Finance pleit hij ervoor dat accountants in hun opleiding meer aandacht schenken aan sociale psychologie om ondernemers te doorgronden. Ellemers knikt instemmend: ‘Ook commissarissen zouden baat hebben bij psychologie in de opleidingen. Basiskennis zal mensen meer ontvankelijk maken voor de waarde van dit vakgebied.’

Buiten eigen kring

Hoe is PwC eigenlijk bij haar terechtgekomen, vraagt Bui? Ellemers: ‘Bestuursvoorzitter Peter van Mierlo is gaan zoeken naar iemand met wetenschappelijke kennis over gedrag en cultuur. Via mijn publicaties kwam hij bij mij terecht. Hij vertelde dat hij niemand kende die mij persoonlijk kende. Heel bijzonder, want meestal gaan dit soort benoemingen via-via. Peter van Mierlo wilde echt buiten de eigen kring kijken.’ ‘Een paradoxale opdracht,’ reageert Bui, ‘voor al die rvc’s. Hoe vind je een kandidaat met ervaring in toezicht, uit een ander vakgebied, zonder banden met de sector voor de benodigde frisse blik?’

‘Dat is inderdaad ingewikkeld,’ zegt Ellemers. ‘Des te meer omdat academici veelal voor kleine kring publiceren. Anderen weten vaak niet goed waar we mee bezig zijn. Toch is het niet zo moeilijk in Nederland goede sociale en organisatiepsychologen te vinden. De onderzoekers die aan bepaalde kwaliteitscriteria voldoen zijn samengebracht in het Kurt Lewin Institute, waar ze onder andere samen promovendi opleiden en hun expertise met elkaar delen. Collega’s elders in Europa en in Amerika zien dit instituut als een lichtend voorbeeld. Het instituut is onlangs onder penvoerderschap gekomen van de Universiteit Utrecht. Daar is onze ambitie voor de buitenwereld beter in kaart te brengen wie zich waarmee bezighoudt, onder andere op een overzichtelijke website.’

Terugkomend op de vraag van Bui, glimlacht Ellemers: ‘Voordat ik door PwC werd benaderd heb ik eens met een ander bedrijf gesproken over een mogelijk commissariaat. Ze vroegen daar naar mijn ervaring met toezicht. Ik maakte de klassieke sollicitatiefout. Ik had dit niet goed voorbereid en zei: nee, met toezicht houden heb ik geen ervaring. Op weg naar huis dacht ik, natuurlijk heb ik dat wel! Ik heb allerlei bestuurlijke en leidinggevende functies vervuld, was voorzitter van grote landelijke en internationale verenigingen, zit in verschillende advies- en accreditatiecommissies, geef goedkeuring aan benoemingen, opleidingen en leerstoelen. Heel veel toezicht, maar zo noemen we het niet bij de universiteit.’

Weinig wetenschappelijk

Psychologen kunnen hun kennis gebruiken in toezicht, vindt Ellemers, en willen dit graag in de praktijk toepassen en de impact van hun adviezen documenteren. ‘Beleidsmakers kunnen met hun hulp evidence-based plannen maken. Vaak als ik de glimmende boekjes van bedrijven in handen krijg met maatregelen over cultuur en gedrag denk ik, dit gaat niet werken. Het beïnvloeden van gedrag wordt nog veel te weinig wetenschappelijk aangepakt.’

Tot besluit vraagt Bui wanneer Ellemers haar commissariaat bij PwC als geslaagd beschouwt. ‘Ik hoop dat de leden van de raad van commissarissen en raad van bestuur aan het eind van mijn termijn overtuigd zijn van de meerwaarde van mijn expertise,’ zegt Ellemers. ‘Het zou mooi zijn als er dan opnieuw een psycholoog zitting krijgt in de rvc.’

Naomi Ellemers (1963) is sociaal psycholoog en als Universiteitshoogleraar verbonden aan de Universiteit Utrecht. Zij houdt zich in veld- en laboratoriumonderzoek onder andere bezig met beloning en motivatie, diversiteit en verandering in organisaties, moreel gedrag en ethisch klimaat. Voorheen leidde Ellemers de afdeling Sociale en Organisatiepsychologie van de Universiteit Leiden, diverse onderzoeksprojecten en was zij verantwoordelijk voor het onderwijsprogramma van het Departement Psychologie. Ellemers is lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, lid van de Koninklijke Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen en Corresponding Fellow van de British Academy for the Humanities and Social Sciences (FBA). In 2010 ontving zij de Spinozapremie en de KNAW Merianprijs voor excellente vrouwelijke wetenschappers.

Dit interview is eerder verschenen in het online magazine Commissarissen-ontmoetingen van PwC (najaar 2016). Klik hier om ook de rest van het magazine te lezen.