Duurzaamheid weinig ter sprake
In mei 2023 heeft de Nederlandse Vereniging van Toezichthouders in Zorg en Welzijn (NVTZ) een enquête gehouden onder haar jeugdzorg-leden om erachter te komen welke kwesties voor de toezichthouders het meest prangend en relevant zijn, maar ook om te toetsen of er wat betreft de uitdagingen in de jeugdzorg er ten opzichte van 2019 merkbare veranderingen hebben plaatsgevonden. Een van de conclusies: raden van toezicht zijn nog altijd bezorgd over de jeugdzorg in Nederland. Katherine Diaz & Martijn Groenewold lichten het onderzoek toe.
Eén van de kernvragen in de enquête was de mate waarin toezichthouders een groot aantal onderwerpen goed of zorgelijk vond gaan. Daaruit bleek dat 88% van de toezichthouders zich (niet heel verrassend) zorgen maakt over het aantrekken en/of behoud van personeel. Veel toezichthouders (87%) maken zich ook zorgen over de administratieve lasten. Daarnaast blijkt ook dat er zorgen zijn over de beschikbaarheid van passende zorg (85%) en de financiën van de instellingen (85%). Thema’s waar juist weinig tot geen zorgen over is, zijn: het functioneren van (mede)zeggenschap van ouders en cliënten is voor veel toezichthouders iets dat goed (lijkt) te gaan en de samenwerking met andere partijen/stakeholders wordt als positief beoordeeld.
Verbetering zichtbaar, wel zorgen
Vanaf 2015 is de jeugdzorg een gemeentelijke taak geworden en heeft er dus een grote transitie plaatsgevonden in de manier waarop de jeugdzorg wordt georganiseerd. Hoe toezichthouders de ervaringen beoordelen met deze transitie is ten opzichte van onze enquête van 2019 is toch enigszins (ten positieve) gewijzigd. Zag in 2019 50% van de toezichthouders minimaal ten dele een kwaliteitsverbetering door de transitie, is dat nu in 2023 57%. Ook het aantal uiterst kritische toezichthouders die zeggen grote problemen met de transitie te ervaren, is gedaald van 44% naar 35%. Ondanks een positievere houding ten opzichte van de kwaliteit van zorg door de transitie, is de houding ten opzichte van de eigen continuïteit als organisatie verslechterd. In 2019 maakte al ruim 55% van de bevraagde toezichthouders zich zorgen over de continuïteit op langere of kortere termijn, dat is nu gestegen naar 67%. Een nuance hierbij is dat de acute zorgen over continuïteit op korte termijn echt wel wat gedaald zijn (van 23% naar 17%).
Gesprek bestuurder en toezichthouder
Bestuur en toezicht hebben, als strategische partners, regelmatig overleg over verschillende onderwerpen. Daar horen de welbekende ‘compliance’ onderwerpen bij, maar ook de meer fundamentele gesprekken met de bestuurder over koers, maatschappelijke opdracht, innovatie en duurzaamheid. In het NVTZ-onderzoek werd toezichthouders gevraagd naar de onderwerpen van gesprek in de boardroom en of bepaalde onderwerpen al dan niet voldoende ter sprake kwamen? De betreffende onderwerpen zijn: langetermijnwaardecreatie, aanbestedingen, relatie met de gemeente, verantwoording naar de gemeente, zeggenschap, ervaringen cliënten en ouders, relatie met stakeholders, vernieuwing en zorginnovatie, duurzaamheid, diversiteit en arbeidsmarkt. Meest opvallende resultaat: duurzaamheid komt veel minder ter sprake dan elk ander onderwerp op deze lijst. Slechts 30% van de toezichthouders geeft aan dat duurzaamheid voldoende te sprake komt. De volgende minst genoemden zijn (mede)-zeggenschap en vernieuwing of zorginnovatie, waarvan ongeveer 61% vindt dat het onderwerp voldoende ter sprake komt. De rest komt eigenlijk allemaal wel ter sprake – zeker niet allemaal voldoende, maar passeert in ieder geval de revue. Ook is in het onderzoek toezichthouders gevraagd naar de hoofdpunten op de vergadering. Twee –niet geheel verrassende - onderwerpen springen eruit. Het meest genoemde hoofdpunt (45%) is de relatie met de gemeente. Dat is op zich niet vreemd natuurlijk, omdat de aanbestedingen via die route lopen en dus de continuïteit van de instelling ervan afhangt. Het tweede belangrijkste hoofdpunt is net zo min een verrassing: de arbeidsmarkt (37%). Bij bestuur en toezicht blijft ook het aantrekken en vooral ook behouden van kwalitatief goed en gemotiveerd personeel een behoorlijke uitdaging. En ook heeft het, als het moeizaam loopt, directe impact op de continuïteit van de organisatie. Ook hier is daarom het belang dat gehecht wordt aan dit onderwerp zeer goed verklaarbaar.
Hoger plan
We zien in de enquête kleine wisselingen en misschien ook lichte trends. De extra jaren na de transitie van 2015 hebben een aantal toezichthouders wat milder gestemd over de kwaliteitsverbeteringen die al dan niet gerealiseerd zijn met deze transitie. Tegelijkertijd zien we een tegengestelde beweging als het gaat om zorgen over de continuïteit van zorg door de eigen instelling, die zeker als toezichthouders de lange termijn in ogenschouw nemen, gegroeid zijn. Inmiddels staan we aan de vooravond van nieuwe, grote wijzigingen met de Hervormingsagenda Jeugd die nog net voor de val van het kabinet gepresenteerd is. Ook daar zullen bestuur en toezicht weer een weg in moeten zien te vinden om hun instellingen, en uiteindelijk de Nederlandse jeugdzorg zelf, op een hoger plan te krijgen. De uitdagingen zijn groot, maar eén van de meest hoopvolle resultaten van de enquête is dat de samenwerking met anderen als goed wordt beschouwd. Want dat is nu juist de grote voorwaarde van een toekomstbestendige jeugdzorg (en zorg & welzijn in bredere zin), dat instellingen over de eigen schaduw heen stappen en vruchtbare samenwerkingen aangaan. De NVTZ zet belangrijke stappen in het equiperen van toezichthouders als het gaat om bijvoorbeeld toezien op samenwerken – waarover de Wetenschappelijke Adviesraad van de NVTZ in juni een boek heeft gepresenteerd: Toezien op samenwerken: naar een verantwoord samenspel. Daarnaast organiseert de NVT voor haar leden regiobijeenkomsten en specifiek op subbranche gerichte bijeenkomsten die de toezichthouders verder kunnen helpen in het ondersteunen van hun bestuurder bij de grote uitdagingen waar de jeugdzorg (en ook andere zorg- en welzijnsdomeinen) voor staan.