Waarom de raad van toezicht normaal moet doen

De conclusies en aanbevelingen van de commissie-Van Rijn over grensoverschrijdend gedrag bij de publieke omroep moeten ter harte worden genomen door de commissarissen en toezichthouders van élke organisatie.

Bij een beursgenoteerde voetbalclub, in de turnzaal en in de televisiewereld bij talkshow, talentenjacht, sport- en nieuwsprogramma: grensoverschrijdend gedrag is overal. Vooral in sectoren waar onder druk gewerkt wordt, machtsongelijkheid een grote rol speelt en de belangen groot zijn (denk aan bekers en prijzengeld, medailles en kijkcijfers).

Indringende signalen

Afgelopen week was het thema grensoverschrijdend gedrag óók overal: in elke krant, alle journaals, op elke talkshowtafel en in de social media. De aanleiding voor de publiciteitshausse was de presentatie van het rapport van de commissie-Van Rijn, waarin wordt geconstateerd dat grensoverschrijdend breed speelt bij de publieke omroep en dat de ‘indringende signalen’ daarover van de werkvloer en van P&O-afdelingen niet voldoende professioneel en doortastend zijn opgepakt. De toepasselijke titel van het rapport luidt dan ook: Niets gezien, niets gehoord, niets gedaan. De zoekgemaakte verantwoordelijkheid.

Ongezonde cultuur

Die titel kan ook slaan op het functioneren van de raad van toezicht, want zo schrijft de commissie:  ‘Op alle niveaus is teveel weggekeken door leidinggevenden, organisatieprofessionals, toezichthouders bij de omroepen en de NPO.’ Dat ‘teveel’ is eigenlijk teveel in de zin, want een beetje wegkijken is natuurlijk ook niet goed. Er mag helemáál niet weggekeken worden bij signalen van ongewenst gedag en een ongezonde cultuur, ook niet als het gaat om beeldbepalende programma’s en succesvolle presentatoren.

Koffiemomentjes

Het rapport wijdt een aparte paragraaf (Hoofdstuk 6, paragraaf 6.5, pagina 84-85) aan de rol van het toezicht in de publieke omroep ten aanzien van grensoverschrijdend gedrag. Dat geeft meteen een mooi inkijkje in de werkwijze en het functioneren van de raden van toezicht: de NPO en alle omroepen hebben een eigen rvt. We citeren: ‘Algemene lijn is dat de raad van toezicht zichzelf - althans tegenwoordig - beschouwt als een sparringpartner van het bestuur. Hoewel wordt erkend dat de raden van toezicht in het verleden op afstand stonden van de werkvloer, wordt benoemd dat sinds de misstanden bij de Voice (seksueel grensoverschrijdend gedrag bij RTL-programma The Voice of Holland, red.) hierin een verandering gaande is. Er is regelmatiger dan voorheen informeel contact met het bestuur (koffiemomentjes) en sommige raden van toezicht hebben overleg met verschillende divisies binnen de organisatie om te zien en te achterhalen wat er op de werkvloer speelt.’

Te gezellig

Sparringpartner, informele koffiemomentjes: dat klinkt allemaal erg vriendelijk en gezellig, terwijl ‘falend leiderschap’ en directieleden die ‘weinig verantwoordelijkheid toonden voor de sociale veiligheid van het personeel’ toch juist om aanscherping van de toezichtrol lijken te vragen.      

Welke vragen stelde de rvt?

De rvt’s zélf zouden zich volgens het rapport wél bezighouden met het thema sociale veiligheid en dan vooral met ‘het bewaken van de zorgvuldigheid van het proces (omgang met signalen)’, noteerde de commissie: ‘Hieraan geeft de raad invulling door het thema regelmatig te bespreken met het bestuur, maar ook met de OR.’ We vragen ons dan wel af welke vragen de rvt-leden hebben gesteld, want volgens de commissie waren de directies bij de omroepen op de hoogte van de werkgerelateerde risico’s op grensoverschrijdend gedrag en dan waren er dus nog die indringende signalen uit de organisatie.

Anonieme melder

‘Sporadisch’ wordt de raad van toezicht zelf benaderd met een klacht van een medewerker’, vervolgt het rapport. ‘Vaak is de medewerker dan bij de vertrouwenspersoon niet verder gekomen in het oplossen van het conflict, waarbij ook het vertrouwen in het bestuur ontbreekt. Dit kan zijn omdat volgens de melder door het bestuur geen adequate actie is ondernomen, dan wel omdat de klacht betrekking heeft op (een van de leden van) het bestuur. Ook dan ziet de raad van toezicht voor zichzelf een taak weggelegd, allereerst door met de melder in gesprek te gaan.’

Dat in gesprek gaan is goed. Maar daarbij kan zich ook een dilemma voordoen, aldus het rapport: ‘Als de klacht betrekking heeft op het bestuur is echter relevant dat de raad van toezicht hierover met het bestuur in gesprek kan. Het is voorgekomen dat dit niet mogelijk was omdat de melder anoniem wilde blijven. Op dat moment komt de raad van toezicht in een complexe situatie terecht omdat hij over informatie beschikt die niet met het bestuur kan worden gedeeld, terwijl een open en eerlijke relatie tussen de raad van toezicht en het bestuur van belang is voor het goed functioneren van de governance-structuur.’

Welk belang weegt het zwaarst?

Moet de rvt zich volgens de wet niet richten naar het belang van de organisatie en de belangen van alle stakeholders wegen? Mag het belang van een vertrouwensrelatie met het bestuur en een goede governancestructuur zwaarder wegen dan de melding van een medewerker – een van de belangrijkste stakeholders – over ongewenst gedrag van een bestuurder?

Collatoral damage

Die sporadische melding die de rvt bereikte was het topje van de ijsberg, blijkt bij lezing van het rapport. Drie op de vier respondenten die een vragenlijst invulden gaven aan in de onderzoeksperiode van mei 2022 tot mei 2023 te zijn geconfronteerd met grensoverschrijdend gedrag ‘als doelwit of getuige’. Daarmee hebben we het over 1484 medewerkers (van de 1996). Gezien die grootschaligheid zou je zeggen: hoe heb je als rvt kúnnen missen dat er geen sprake was van een incident, maar van een ongezonde cultuur waarin ongewenst gedrag de norm kon worden en door de leiding van de organisatie werd beschouwd als collatoral damage van een kijkcijferkanon als De Wereld Draait Door (DWDD).

Rvt stond op afstand

Misschien had dat te maken met de afstand waarop de rvt functioneerde. Uit het rapport: ‘Uit de gesprekken met de toenmalige directieleden blijkt […] dat de raad van toezicht ten tijde van DWDD op afstand stond. Zoals de commissie heeft begrepen, zijn de ziektecijfers bij DWDD dan wel signalen uit de media geen onderwerp van discussie geweest in de overleggen tussen de directie en raad van toezicht.’

Niet ingrijpen bij falend leiderschap

Het tekortschieten van de rvt gaat echter dieper dan het missen van signalen: de belangrijkste oorzaak van grensoverschrijdend gedrag bij de publieke omroep is falend leiderschap, aldus 90 procent van de circa 200 medewerkers met wie de commissie heeft gesproken. En juist de kwaliteit van leiderschap – in de top, maar ook in de echelons daaronder – is toch een van de belangrijkste verantwoordelijkheden van de rvt.

Versterk het toezicht

De commissie doet ook aanbevelingen voor de rvt’s van de publieke omroep, onder de noemer ‘Versterk het toezicht en verbind daar consequenties aan’:

‘De raad van toezicht heeft een belangrijke rol te vervullen in het toezien op een veilige werkomgeving, en dient de opvolging van meldingen en signalen regelmatig te agenderen bij de directie en in gesprekken met de OR. Directies dienen over dit onderwerp regelmatig verantwoording af te leggen, bijvoorbeeld in de jaarlijkse verslaglegging, en in periodieke gesprekken met de raad van toezicht. Vanuit de kant van het de directie is een betere informatievoorziening aan de raad van toezicht gewenst, maar van de raden van toezicht kan ook een actievere houding worden verwacht om te weten wat er speelt in diverse onderdelen van de organisatie. Raden van toezicht moeten niet wachten tot er een klacht komt, maar dienen zich te bekwamen in het onderwerp. In periodieke informatiesessies kunnen zij zich voorbereiden op mogelijke signalen en opties om deze op te pakken. Ook kunnen zij preventief kennisnemen van de gebruikelijke omgangsvormen op de werkvloer.’

Externe visitatiecommissie

De commissie beveelt verder aan de omroepen periodiek te laten evalueren op de kwaliteit van het leiderschap, de professionaliteit van het P&O-beleid, de ontwikkeling van medewerkers en het borgen van de sociale veiligheid op de werkvloer door een externe visitatiecommissie, ‘waarbij die evaluatie medebepalend is voor het behoud van de omroeplicentie’.

Draai om de oren

Het advies voor zo’n externe visitatiecommissie is in feite een draai om de oren van de rvt’s van de omroepen: het falende interne toezicht dat zélf onder toezicht komt te staan. De kwaliteit van het leiderschap, de professionaliteit van het P&O-beleid, de ontwikkeling van medewerkers en het borgen van de sociale veiligheid op de werkvloer: dat zijn immers allemaal onderwerpen die de rvt’s zélf hadden moeten monitoren en waarop ze bestuur en directies hadden moeten aanspreken.

Wees alert op red flags

‘Doe normaal tegen elkaar’, houdt de commissie-Van Rijn alle betrokkenen voor. Hopelijk gaan ook toezichthouders in de publieke omroep ‘normaal’ doen: tegen elkaar, het bestuur en de medewerkers in de organisatie. Normaal in de letterlijke zin van handelen volgens de heersende governancenormen: goed toezicht houden, met open oog en oor voor cultuur en gedrag, een haalplicht voor informatie, alertheid op red flags en signalen uit de organisatie en meldingen serieus nemen en daar consequenties aan verbinden.

Ajax-commissarissen vroegen Marc Overmars terug

Dat betekent dus níet een Marc Overmars tot twee keer toe willen terughalen naar Ajax. Vorige week werd bekend dat eerst Leen Meijaard (toenmalig voorzitter raad van commissarissen) en later Danny Blind (toen nog aankomend en inmiddels lid van de rvc) de technisch directeur – bij Ajax vertrokken vanwege seksueel grensoverschrijdend gedrag – hebben gevraagd om terug te keren naar de Johan Cruijff Arena.

Zo eindigen we dit artikel waar we begonnen: bij een beursgenoteerde voetbalclub. Maar, zoals gezegd: grensoverschrijdend gedrag is overál. Commissarissen en toezichthouders van élke organisatie in Nederland, zowel in de corporate wereld als in de semipublieke sector, zouden de aanbevelingen van de commissie-Van Rijn dan ook moeten opvolgen.