Commissaris moet buitenboordmotor voor innovatie zijn

Een belangrijke taak van raden van commissarissen is het stimuleren van innovatie. Het thema staat echter onvoldoende op de agenda en slechts een handvol commissarissen beschikt over een innovatieprofiel. Hoe kan de rvc de juiste balans vinden tussen de traditionele rol van ‘risicobewaker’ en de nieuwe rol van ‘innovatie-aanjager’ om de toekomst van de onderneming veilig te stellen? Een analyse van EY Nederland-partner Maton Sonnemans.

Resultaten uit het verleden zijn geen garantie voor het succes van morgen. Het belang van innovatie voor ondernemingen is dan ook groot. Technologische ontwikkelingen en maatschappelijke uitdagingen zijn van invloed op de innovatieagenda van ondernemingen. Denk hierbij aan zaken als digitalisering, duurzaamheid, geopolitieke en maatschappelijke discussies over welvaartsverdeling en diversiteit & inclusie. Voor elke onderneming is de vraag aan de orde of en hoe de producten en diensten die zij levert over vijf of tien jaar nog relevant zijn.

Met deze vraag in het achterhoofd is het ook interessant om te weten wat de rol van raden van commissarissen is als het gaat om innovatie. Hoeveel aandacht krijgt het innovatiethema in de dagelijkse toezichtpraktijk? En hoe zou dit kunnen worden verbeterd? Om hierop een antwoord te vinden, ben ik de afgelopen maanden in de literatuur gedoken, heb ik interviews gehouden met een aantal Nederlandse topcommissarissen en heb ik een online analyse gedaan van de Top-100 Commissarissen in Nederland, gepubliceerd in het blad Management Scope.

Blinde vlek

Allereerst wat interessante zaken uit de literatuur. Harvard Business Review schrijft in het artikel ‘Innovation should be a top priority for boards. So why isn’t it’, (Cheng et al. 2018), dat board members innovatie niet of nauwelijks als een strategische prioriteit beschouwen. Minder dan 30% van de 5000 ondervraagde board members vindt innovatie een top-3 uitdaging bij het realiseren van strategische doelen van de onderneming. Bestuurs- en directieleden van ondernemingen zijn zich echter zeer bewust van de dreiging van mogelijke disruptie van hun ondernemingen en het wijdverspreide gebrek van betrokkenheid van hun commissarissen bij innovatieprocessen zou volgens hen een belangrijke blinde vlek en risico vormen.

Big bets

De hypothese dat commissarissen zonder expliciete innovatie-expertise minder makkelijk de innovatiedialoog van een rvc met het management van een organisatie kunnen leiden en de echt scherpe vragen kunnen stellen, wordt bevestigd door het artikel ‘The board’s new innovation Imperative’, (Hill et al. 2017). Volgens Hill zijn rvc’s er echter steeds meer van overtuigd dat als ze hun rol en verantwoordelijkheid willen nemen om de gezondheid van de onderneming op de lange termijn te borgen, ze actieve ondersteuning moeten geven aan het management bij de ontwikkeling van een aansprekende innovatiestrategie. En dat betekent ook dat een rvc het risico dat evident gepaard gaat met innovatie moet durven omarmen. Rvc’s moeten ontdekken dat het voorkomen van risico’s de meest riskante strategie van allemaal is. Zonder de volledige support van hun commissarissen is het voor directies en management minder evident dat ze de big bets aangaan die nodig zijn voor innovatie.

Gebrek aan kritische zelfreflectie

Waar in de visie van Hill en Davis wordt gepleit voor een gedeelde basiskennis van alle rvc-leden op het gebied van innovatie, bestaat er ook een andere stroom waarin juist gepleit wordt voor een ‘innovatiecommissaris’. Management Scope schrijft hierover al in 2017: deze ‘innovatiecommissaris’ kan de digitale competentie van de hele raad vergroten en vernieuwing aanjagen. Bijvoorbeeld door de rest van de commissarissen te stimuleren in hun persoonlijke digitale ontwikkeling door ze te wijzen op de mogelijkheden van technologie en social media in hun eigen leven. Volgens de Nulmeting Digitale Transformatie in uit 2019 vindt een kwart van de rvc-leden dat hij of zij kennis heeft van digitale transformatie, terwijl vanuit een directiestandpunt slechts 1% vindt dat de rvc voldoende verstand heeft van digitale transformatie. De mate van kritische reflectie op de eigen expertise van commissarissen lijkt dus een punt van zorg.

10 tot 20% vergadertijd voor innovatie

Dan de interviews met een zestal Nederlandse topcommissarissen. Iedereen lijkt het erover eens te zijn dat de commissaris niet alleen op het gebied van control en compliance maar ook vanuit het strategisch belang op de lange termijn nauw betrokken moet zijn bij de innovatieagenda en -kracht van een onderneming. De geïnterviewde commissarissen geven aan dat het onderwerp steeds vaker aandacht en prioriteit krijgt op de rvc-agenda. Op basis van de interviewronde ontstaat het beeld dat de meeste commissarissen ongeveer 10 tot 20% van hun vergadertijd aan het innovatiethema besteden.

Uphill battle

De vraag is wel of deze aandacht diepgravend genoeg is. Zoals een commissaris aangeeft: ‘Het is een uphill battle om het voldoende op de agenda te krijgen. Je moet oppassen dat het geen informatienummer wordt. Als het een uurtje op de agenda staat kom je niet tot de kern van de zaak.’ Een andere geïnterviewde commissaris geeft helder aan hoe compliance en innovatie zich tot elkaar verhouden: ‘Er is een groot misverstand dat de rvc alleen over control en compliance zou moeten gaan. Dat zijn net als bij het kunstschaatsen de verplichte nummers: dit moet je op orde hebben, maar je wint de medailles pas met de vrije kür.’

Innovatiecommissaris: voor en tegen

Is er eigenlijk wel behoefte aan een innovatiecommissaris? Duidelijk is dat er hier twee ‘scholen’ lijken te zijn: de commissarissen die groot voorstander zijn van een commissaris met specifieke kennis en rol op dit gebied en de commissarissen die hier juist tegen zijn omdat een dergelijke commissaris daarmee een te beperkte en geïsoleerde rol zou krijgen. Een citaat: ‘Je hebt minimaal twee mensen in de rvc nodig die snappen wat de nieuwe spelregels zijn in deze wereld. Als eenling is het erg lastig.’

De ‘tegenstanders’ van de innovatiecommissaris hebben een ander perspectief: ‘Te veel gespecialiseerde commissarissen (bijvoorbeeld iemand met datascience-kennis of mensen uit scale-ups en de techwereld) hebben een lastige en ondergeschikte rol in de rvc omdat ze alleen op hun eigen terrein expertise hebben en niet kunnen meedoen aan de collectieve dialoog en belangenafweging die bij een rvc hoort. Iedereen zou eigenlijk een innovatiecommissaris moeten zijn: het gaat meer om (nieuwsgierige) persoonlijkheid dan om expertise.’ In het algemeen wordt opgemerkt dat er nog te veel wordt gewerkt met het systeem van coöptatie, waardoor zittende commissarissen nog vaak ‘look-a-likes’ zoeken en vinden die vaak uit de financiële kolom komen. Dat voelt comfortabel. Het is essentieel dat bij de selectie van nieuwe commissarissen heldere zoek- en selectiecriteria worden vastgesteld. Hier ligt duidelijk een taak voor de werving- en selectiebureaus.

Slechts 6 van de 100 commissarissen hebben innovatieprofiel

Tot slot de online analyse: ik heb een online analyse uitgevoerd naar de Top-100 Commissarissen 2023, samengesteld door Management Scope. Uit de analyse zijn de volgende uitkomsten naar voren gekomen. Bij (slechts) zes van de honderd commissarissen is er sprake van een zeker ‘digitaal innovatie’-profiel: bij deze zes personen werd hun profiel in meerdere online bronnen geassocieerd met een of meer van de volgende begrippen: digitaal, innovatie, transformatie en (informatie)technologie.

De 4 elementen van innovatietoezicht

Hoe moet het wel? Een viertal belangrijke elementen kan de kwaliteit van de aandacht voor het onderwerp verder vergroten:

• het opstellen van een uitdagende innovatieagenda
• het bewust tijd nemen voor innovatiethema’s binnen en buiten de vergadering
• het vergroten van de expertise van de rvc (al dan niet met een innovatiecommissaris), en tot slot:
• het verbeteren van de interactie met het management van een organisatie.

Risicobewaker én aanjager

Hierbij ligt er voor de RvC een belangrijke taak: het vinden van een nieuwe balans tussen de traditionele rol van ‘risicobewaker’ en de nieuwe rol van ‘aanjager’ van de innovatie. Grote ondernemingen staan voor enorme uitdagingen in dit tijdperk van verandering. Deze kunnen alleen het hoofd worden geboden met innovatiekracht en snelheid. Rvc’s hebben de rol en verantwoordelijkheid om deze kracht aan te jagen en om te laten zetten in succesvolle innovatie-initiatieven. Initiatieven die bijdragen aan langetermijnwaardecreatie door de onderneming en een betere wereld voor al haar stakeholders. Hopelijk wordt over enkele jaren de commissaris niet meer gezien als ‘het emmertje achter de boot’, maar als de ‘buitenboordmotor’ voor innovatie.

Maton Sonnemans is Partner Consulting EY Nederland, Partner EY VODW en CMO EY Nederland. Klik hier voor contact.