Voorwas, hoofdwas, witwas, vuile was

De witwasaffaire bij ING richt ook het zoeklicht op het functioneren van de raad van commissarissen van de bank: de raad lijkt andermaal het maatschappelijk sentiment te hebben onderschat bij het managen van de reputatiecrisis.

Witwasaffaire

Oud-DSM-topman Peter Elverding – vorig jaar overleden – noemde het altijd de ‘voorwas’: een gedegen en multidisciplinaire voorbereiding van de besluitvorming door als bestuur met zoveel mogelijk verschillende mensen te praten over belangrijke beslissingen. Zo waren bij DSM destijds tachtig mensen betrokken bij het strategisch debat over de vraag of het bedrijf de stap moest zetten van fijnchemie naar lifesciences. In Het Financieele Dagblad zei Elverding ooit: ‘Uit deze “voorwas” komen bepaalde conclusies naar boven. Het bestuur hakt vervolgens knopen door. We merkten daarna dat er dankzij die voorwas meteen draagvlak was in de organisatie voor de gemaakte keuze. Hoe emotioneel en ingrijpend het ook was om de fijnchemie te verkopen’. De voorwas is dus cruciaal voor een vlekvrije ‘hoofdwas’: de uiteindelijke besluitvorming.

'Hoe kijkt de buitenwereld tegen ons aan?'

In een ander interview (voor het boek Toezicht op een hoger plan) legde Elverding destijds het belang uit van anticiperen op de externe omgeving. ‘Je moet heel goed kunnen inschatten wat er leeft in de verschillende werelden.’ En: ‘Bepaalde je vroeger als bestuur en toezicht de toekomst, je moet je nu constant afvragen: hoe kijkt de buitenwereld tegen ons aan?’ Eigenlijk is dat ook een soort voorwas, alleen dan niet alleen in eigen huis, maar met álle stakeholders, dus ook extern. Als bestuurders die voorwas niet goed doen, lopen ze het risico dat de vuile was komt buiten te hangen. Hetzij omdat een klokkenluider aan de bel trekt, hetzij omdat de media hun speurwerk doen, hetzij omdat er iets bekend wordt, waarvan bestuur en commissarissen de maatschappelijke gevoeligheid hebben onderschat. Zoals enige tijd geleden de salarisverhoging van ING-topman Ralph Hamers.

Niet meer dan drie witwaszaken per dag

ING is nu opnieuw negatief in het nieuws: de bank heeft voor 775 miljoen euro geschikt met het Openbaar Ministerie, om strafvervolging te ontlopen vanwege het jarenlang onvoldoende op orde hebben van de controle op witwaspraktijken van klanten. De software die dit soort fraude moest detecteren, stond afgesteld op drie witwaszaken per dag. Voor meer zaken ontbrak de capaciteit bij de afdeling compliance. De andere zaken glipten dus door het net.

‘Klassenjustitie’

Van voorwas naar hoofdwas naar witwas naar vuile was. Het bekend worden van de schikking leidde tot grote politieke en maatschappelijke commotie. Vooral vanwege het feit dat de top van ING de eigen verantwoordelijkheid in deze zaak kennelijk gewoon kan afkopen en zich niet voor de rechter hoeft te verantwoorden. Dat riekt voor veel stakeholders naar klassenjustitie, waarbij op de achtergrond natuurlijk ook nog eens het sentiment meespeelt rond de discussie over het salaris van Hamers.

Te weinig geïnvesteerd in compliance

De ING-topman heeft inmiddels afgezien van zijn bonus, maar niet de ultieme consequentie verbonden aan de witwasaffaire. Hij treedt niet terug en blijft ceo van ING. Ook dat schoot de publieke opinie in het verkeerde keelgat. Rabobank-topman Piet Moerland trad destijds wel terug als hoogste baas vanwege de Libor-affaire, gevolgd door kroonprins Sipko Schat. De boete was destijds 774 miljoen euro, slechts één miljoentje minder dus. Rabobank kreeg die boete destijds wegens het manipuleren van de Libor- en Euribor-rente. Dat is natuurlijk een wezenlijk verschil met de ING-witwasaffaire: ING zelf heeft niet gefraudeerd, maar ‘slechts’ verzuimd om de fraude van anderen adequaat te signaleren. Toch treft de bank blaam: er is jarenlang onvoldoende geïnvesteerd in compliance. Hetzij in de software om witwassen te detecteren (hoezo is ING geen bank, maar een agile en scrum softwarehuis, zoals het de afgelopen jaren trots beweerde?), hetzij in het aantal poppetjes op de compliance-afdeling. In plaats daarvan koos de bank voor de commercie en ja, dat komt de bonus van Hamers dan ook weer ten goede, zullen de cynici zeggen.

Zondebok

Inmiddels is cfo Koos Timmermans naar huis gestuurd. Een zondebok om de hoogste man te sparen, zo lijkt het. Waarom niet Hamers zelf, als boegbeeld van de bank? De bekendmaking van Timmermans’ aftreden komt ook pas een week na het bekend worden van de witwasaffaire en ook pas nadat president-commissaris Hans Wijers in Den Haag op het matje was geroepen. Dat roept de vraag op naar het functioneren van de raad van commissarissen van ING.

Sleutelrol voor auditcommissie

Allereerst is de rvc natuurlijk verantwoordelijk voor het toezicht op de interne risicobeheersings- en controlesystemen (waaronder compliance-risico’s), met een sleutelrol voor de auditcommissie. Als de rvc die verantwoordelijkheid serieus heeft genomen, dan was de raad al langer op de hoogte van de tekortkomingen op dit gebied, zeker na waarschuwingen van DNB en ECB en de uiteindelijke claim van het OM. De raad had bij het bestuur moeten aandringen op versterking van de compliance.

Damage control

Toen de claim eenmaal naar buiten kwam, had de rvc de gevoeligheid van dit nieuws moeten inzien en direct in damage controle-modus moeten schieten. Niet een week wachten tot de politieke en maatschappelijke commotie een hoogtepunt bereikte, niet wachten tot Pieter Lakeman en anderen opriepen tot de strafrechtelijke vervolging van Hamers, niet wachten tot de oproep aan de gemeente Amsterdam en het Rijk om hun relatie met huisbankier ING op te zeggen. Maar direct en proactief handelen om de crisis te bezweren, ook al zou dat topman Hamers de kop kosten.

Wasverzachter

Als de raad de voorwas beter had gedaan, dan had de hoofdwas een stuk schoner uit de machine gekomen. Nu zijn de vlekken niet meer te verbergen voor de buitenwereld. De op het laatste moment toegediende wasverzachter (in de vorm van Timmermans’ vertrek) zal waarschijnlijk niet veel uithalen voor het reputatieherstel. Wat zou Elverding van de witwasaffaire hebben gevonden? Hij was zeven jaar lang als commissaris verbonden aan ING (van 2007 tot 2014), waarvan twee jaar als voorzitter. Dat overlapt dus deels de periode waarin de controlesystemen niet op orde waren. Ook een topcommissariss als oud-Shell-topman Jeroen van der Veer (die Elverding opvolgde als president-commissaris van ING, een functie die hij tot voor kort vervulde) hield in die periode toezicht. Laten we hopen dat de witwasaffaire zorgt voor een hernieuwd bewustzijn van Elverdings pleidooi voor een goede voorwas - zowel intern als extern – en een extern gerichte blik: niet alleen bij bestuurders en commissarissen van ING, maar bij die van álle bedrijven.