Over de nadelen van het Angelsaksisch neoliberalisme

‘Wat wij nu in onze maatschappij nodig hebben zijn leiders en bestuurders die verantwoordelijkheid nemen en ons sturen en leiden vanuit het volgende bewustzijnsniveau: het verbondenheidsbewustzijn en van daaruit maatschappelijk bewust handelen. Leiders die het voorbeeld durven geven, richting geven en inspireren.’ Een betoog van Hanno Meyer, organisatiepsycholoog bij GITP.

Neoliberalisme

In onze huidige maatschappij zijn meerdere dynamieken te herkennen die een sterk ontwrichtend effect kunnen hebben. Politieke polarisatie, scherper wordende maatschappelijke tegenstellingen mede geholpen door de kracht van de twitter-cultuur, ongebreidelde zelfverrijking en het uitputten van de aarde met directe onomkeerbare gevolgen voor het milieu. Begin jaren ‘80 vorige eeuw werden de neoliberale ideeën van de Oostenrijkse econoom en politiek filosoof Friedrich Hayek en van de Amerikaanse econoom en Milton Friedman omarmd door de Engelse premier Margaret Thatcher (“..there's no such thing as society,..”) en de Amerikaanse president Ronald Reagan. Het neoliberalisme zoals zij dat voorstonden, gaf de overheid de rol van voorwaardenschepper voor het vrije marktverkeer en voor maximale particuliere vrijheid. Vanuit dezelfde filosofie werd ook in Nederland begin jaren ‘80 door het kabinet Lubbers een neoliberaal beleid gevoerd. Centraal stonden: competitie, concurrentie, markt – vrijheid, individualisme en egocentrisme. Het economisch denken lijkt alles verder ondergeschikt te maken. De mens als homo economicus is een economisch handelend wezen en uitsluitend gericht op eigen voordeel. Het individu als maat van alle dingen. De neoliberale moraal kan hard zijn: als het je niet lukt om te slagen, dan ligt dat waarschijnlijk toch echt aan jezelf.

Nadelen zichtbaar

De nadelen van de scherpe kanten van dit Angelsaksische neoliberalisme zijn nu wel overal zichtbaar. Grotere inkomensongelijkheid, het levert weinig economische groei op, onbeperkte overconsumptie, vervuiling en verharding van de maatschappij en uitputting van grondstoffen. Het op de korte termijn gerichte shareholders value is in eerste instantie niet gericht op de langere levensvatbaarheid van een organisatie. Toevallige aandeelhouders laten hun kortetermijnbelang prevaleren boven het belang van de overige stakeholders, waaronder met name de werknemers en het milieu. Vooral de grote bedrijven en de financiële wereld lijken hiervan te profiteren. De eisen die de maatschappij (lees: economie) aan ons stelt, zijn gigantisch. De prestatiemaatschappij is zelfs al tot op de peuterspeelzaal doorgedrongen en de eerste verschijnselen van een burn-out, voorheen voorbehouden aan laat-dertigers/ begin veertigers, komt nu al bij onze tieners in ruime mate voor.

Verbindend leiderschap

Meer en meer auteurs maar ook ondernemers en zélfs het IMF stellen vast dat herbezinning noodzakelijk is en dat we ons moeten afvragen of we niet te ver zijn doorgeschoten. Op zoek naar verbeteringen en vernieuwingen kunnen we stellen dat wat we nu nodig hebben, zijn verbindende leiders en bestuurders. Leiders die zich bewust zijn (geworden) dat verandering hard nodig is, en die:

• de verbinding en het gesprek met elkaar aangaan en uit de polarisatie blijven, die insluiten in plaats van uitsluiten;
• werkelijk de verantwoordelijkheid nemen en zich niet verschuilen achter controle, regels en een vinkjescultuur;
• zich kwetsbaar opstellen door countervailing powers te organiseren voor de oh zo nodige kritische tegenspraak (zie ook dit webinar over de dark sides van leiderschap);
• een moreel kompas durven te hanteren en zich daarop aan laten spreken.

Een goede bestuurder is vooral bescheiden en vasthoudend. Is zich bewust van de te dragen verantwoordelijkheid voor zichzelf, het team, de organisatie en de stakeholders (inclusief maatschappij en milieu). Bewust en verantwoordelijk leiderschap begint dus bij de bestuurder of leider zelf en gaat over het bewust worden en het daarmee kunnen overstijgen en tot rust brengen van het ego-streven. Maar wat is dat bewustzijn dan precies en hoe ontwikkel je dat?

Ontwikkeling van bewustzijn

Ik geef hieronder een korte schets van de ontwikkeling van het bewustzijn (vrij naar W. Nelles, 2016). De ontwikkeling van de mens kan beschreven worden aan de hand van verschillende levensfases. In de verschillende levensfases van de mens is naast een duidelijk herkenbare biologische ontwikkeling ook een ontwikkeling van het bewustzijn te herkennen.

Denk maar eens na:

• de zuigeling is zich eigenlijk van niks werkelijk bewust. De zuigeling is één met de wereld, met moeder. Het lichaam is zich bewust van honger, dorst, vermoeidheid, aanraking, etc. en reageert primair daarop als de behoefte bevredigt wordt;
• de groei naar de tweede bewustzijnsfase, die van het jonge kind, kenmerkt zich door de afhankelijkheid van de groep die het in leven houdt. Het kind moet zich aanpassen om in leven te blijven, om erbij te horen en neemt de normen en moraal van de groep over. Het kind-bewustzijn is vooral een groepsbewustzijn;
• een derde bewustzijnsfase is die van de puber. Het jonge mens wil het anders, wil zijn eigenheid laten kennen en maakt zich los van de groep. Individualiteit wordt belangrijk. De drang naar eigenheid is groter dan de angst om de groep te verliezen. Een ‘peer-group’ geeft nog bescherming. Het puber-bewustzijn is vooral een Ik-bewustzijn;
• de daaropvolgende fase is die van de jong volwassene die de eigenheid wat meer loslaat ten gunste van de verbinding. Controle en twijfel worden losgelaten omdat er anders geen verbinding kan ontstaan met een levenspartner, met werk, politiek, maatschappelijke positie. Het gaat hier vooral om het verbondenheidsbewustzijn.

Daarna komt onder meer de fase van de oudere volwassene. De niveaus volgen elkaar op en sluiten elkaar in. Je voegt als het ware een dimensie erbij. Een volgend niveau heeft niet een betere inhoud, maar méér inhoud dan de vorige. Als volwassene heb je méér overzicht en begrip van hoe de wereld in elkaar zit dan bijvoorbeeld een puber, en een puber begrijpt weer meer dan een kind. De hogere bewustzijnsniveaus zijn steeds meer ontwikkeld dan de vorige. En degene met het verdere ontwikkelde bewustzijn moet daarbij de voortrekkersrol nemen (lees: verantwoordelijkheid nemen). Want het volgende bewustzijnsniveau kan iets zien en begrijpen wat de ander nog niet kan zien en begrijpen.

Leiden vanuit verbondenheidsbewustzijn

Opmerkelijk is dat als we naar de ontwikkeling van het moderne westerse maatschappelijk bewustzijn kijken, we opmerkelijke parallellen kunnen zien met de ontwikkeling van het individuele bewustzijn. We kunnen stellen dat ons huidig collectief bewustzijn ontwikkeld is op het niveau van het Ik-bewustzijn. Egocentrisch, met een sterk streven naar macht en controle. Wat wij nu in onze maatschappij nodig hebben, zijn leiders en bestuurders die verantwoordelijkheid nemen en ons sturen en leiden vanuit het volgende bewustzijnsniveau: het verbondenheidsbewustzijn en van daaruit maatschappelijk bewust handelen. Leiders die zich bewust zijn dat het ego-streven tot rust gebracht mag worden. Die het voorbeeld durven geven, richting geven en inspireren. Die verantwoording durven af te leggen en die persoonlijke groei, integriteit en verbinding als persoonlijke ambitie hebben.

==

Hanno Meyer, Arbeids- en Organisatiepsycholoog (1962) maakt deel uit van de GITP adviesgroep Executive Expertise. Hij coacht managers en bestuurders, individueel of in small-groups. Verzorgt loopbaantrajecten en helpt inzichten te verkrijgen, verstrikkingen op te lossen en talenten te ontwikkelen. Hij wordt ingezet voor uiteenlopende vragen: van ontwikkeling tot zingeving.